Α.
Το ἑπόμενον ἔτος συμπληρώνονται διακόσια χρόνια
ἀπό τήν Γαλλική ἐπανάσταση, ἐνῶ ἀχριβῶς πέρυσι ἑορτά-
στηκαν τά ἑβδομήντα χρόνια τῆς μπολσεβικικῆς ἐπανα-
στάσεως. Ἀνατρέχουμε σέ αὐτές τίς μεγάλες ἐπετείους
γιατί τά γεγονότα πού συνδέονται μέ αὐτές διαμόρφωσαν
τίς ἀστικές κοινωνίες ἀφ΄ ἑνός καί τά λεγόμενα καθεστῶτα
τοῦ ὑπαρκτοῦ σοσιαλισμοῦ ἀφ᾽ ἑτέρου, πού καλύπτουν
σχεδόν τήν οἰκουμένη. Αὐτή ἣ πολιτικὸ – κοινωνική κατα-
νομή σέ συνδυασμό μέ τήν ραγδαία τεχνολογική ἐξέλιξη
ἀποτελοῦν τίς βασικές συνιστῶσες πού δίνουν τόν χαρα-
κτήρα στήν ἐποχή μας, πού τήν ζοῦμε μέ τήν γνωστή σέ
ὅλους ἔνταση καί γιά τήν ὁποία διατυπώνονται τόσες
ἀντιφατικές ἀπόψεις.
‘H ἐπικέντρωση τῆς προσοχῆς μας στίς δύο μεγάλες
αὐτές λαϊκές ἐξεγέρσεις δέν ὀφείλεται τόσο στήν διάθεση
τονισμοῦ τῆς πολιτικο – κοινωνικῆς τους σημασίας, ὅσο
στήν ἐπισήμανση τοῦ γεγονότος ὅτι δέν ἦσαν ἁπλῶς ξε-
σπάσματα μαζικῶν ἀντιδράσεων, πού κάτω ἀπό μιά ἐπι-
δέξια ἡγεσία διεδραμάτισαν τόν ἱστορικό τοὺς ρόλο.
*Ἀναδημοσιεύομεν τό ἄρθρον τοῦ x. Βασ. Σταθάχη (Ἀκτῖνες, Νο-
ἕμβριος 1988) ὡς κείμενον ἐντός τοῦ χώρου τῶν σκοπῶν τοῦ Ἱδρύ-
ματος Πνευματικῶν Ἀξιῶν.
Ἢ ἐπακολουθήσασα 13ετία ἐπεβεβαίωσε, κατά τρόπον τραγικόν,
τάς διαπιστώσεις του καί ἀνανεώνει ἐντονώτερον τά ἐρωτήματά
του. Ἔχει κανείς τήν ἐντύπωσιν ὅτι τό ἄρθρον συνετάχθη σήμερον.
Ἐκεῖνο πού πρέπει νά προσεχθεῖ εἶναι ὅτι οἱ ἐπανα-
στάσεις αὐτές ἦταν ἐν πολλοῖς προϊόντα μικρῶν ἰδεολο-
γικῶν διεργασιῶν, πού παρά τίς ἐνδεχόμενες ἐσωτερικές
τους ἀντιθέσεις συνέκλιναν σέ κάποιο σημεῖο, τό ὁποῖο
ἀπετέλεσε καί τόν ἑλκυστικό παράγοντα, ὁ ὁποῖος ὥθησε
τίς μᾶζες στήν ἱστορική τοὺυς δράση.
Τό κοινό αὐτό χαρακτηριστικό ἦταν ἣ προβολή τῆς ἰδέ-
ας ὅτι ὁ ἄνθρωπος καί & κοινωνικά ἀσήμαντος ἀκόμη, μέ
τή συλλογική του δράση παίρνει μόνος του στά χέρια του
τίς πρωτοβουλίες γιά νά ρυθμίσει τή μοίρα του καί ὅτι οἱ
πρωτοβουλίες αὐτές θεμελιώνουν τήν ἐλπίδα γιά ἕναν κα-
λύτερο καί δικαιότερο κόσμο, γιά κάτι πού μέ μιά ἐντυ-
πωσιακή διατύπωση ἐσήμαινε τό τέλος τῆς προϊστορίας
τοῦ ἀνθρωπίνου γένους καί τήν αὐγή τῆς πραγματικῆς τοῦ
ἱστορίας.
Ἀνάλογη αἰσιοδοξία πρός ἐκείνη πού καλλιέργησαν οἱ
πολιτικο – κοινωνικές ἰδεολογίες ἐκπορεύτηκε καί ἀπό τά
ἐπιστημονικά ἐργαστήρια μέ τήν προοπτική τῶν ἐκπλη-
κτικῶν ἐν πολλοῖς τεχνολογικῶν ἐφαρμογῶν.
Κοινή βάση γιά τήν αἰσιοδοξία αὐτή ἧταν ἡ αὐτοπεποί-
θηση τοῦ ἀνθρώπου στίς διανοητικές του δυνάμεις καί
στήν ὀρθολογιστική ὀργάνωση τῆς ζωῆς. Γιατί ναί μέν οἱ
πολιτικές ἰδεολογίες ἐκμεταλλεύτηκαν κατά κόρον τό συ-
ναίσθημα τοῦ ἀνθρώπου καί τά ἠθικά του αἰτήματα γιά
δικαιοσύνη καί ἰσότητα, ἣ ἐμφάνιση ὅμως τῆς θεωρίας
ἦταν καθαρά ρασιοναλιστική καί ἡ ἐπίσημη ταμπέλα
ἔγραφε «ἐπιστημονικός σοσιαλισμός».
Β.
Σύμφωνα μέ αὐτές τίς προβλέψεις οἱ ἱστορικές ἐξελί-
ξεις μετά ἀπό τίς ἀναπόφευχτες ἀντιδράσεις καί ταλα-
ντεύσεις ἦσαν τέτοιες, πού ἔφεραν τήν σφραγίδα τῆς ἐξω-
τερικῆς ἐπιτυχίας καί οἱ χθεσινοί ἐπαναστάτες ἔγιναν θε-
μελιωτές νέων ,αθεστώτων καί ,υριαρχοῦν σέ σημαντικά
ΠΑΝΗΡΥΡΙΚΗ ΕΚΔΟΣΙΣ 59
τμήματα τοῦ σημερινοῦ ,κόσμου. Ὅσο γιά τά τεχνολογικά
ἐπιτεύγματα δέν χρειάζονται νά γίνει κἄν λόγος, γιατί
εἶναι κοινός τόπος ἣ ραγδαία καί ἐκπληκτική πρόοδος
στόν τομέα αὐτόν. Ἔτσι μέ δύο λόγια μπορεῖ νά ὑποστη-
ρίξει κανείς ὅτι δέν ὑπῆρξε σοβαρό ἐμπόδιο κανενός
εἴδους στήν ἐπίτευξη τῶν ἐξωτερικῶν στόχων τῶν κινημά-
των αὐτῶν.
Οἱ προφῆτες τῶν νέων καιρῶν στά τέλη τοῦ περασμέ-
νου αἰώνα, ὁ καθένας βέβαια μέ τήν ἄποΨή του, ἦσαν κή-
ρυΚες αἰσιοδοξίας. Ὁ Ρενάν μέ τό βιβλίο του: “L’ avenir
de la science’, ὁ Μάρξ μέ τό ὅραμα τῆς ἀταξικῆς κοινω-
νίας καί ὁ Φρ. Νίτσε – παρ’ ὅλο πού ὁ ἴδιος ἧταν ἄνθρω-
πὸς πού ταλαιπωρήθηκε στή ζωή του – μέ τόν τύπο τοῦ
ὑπερανθρώπου πού ἐπρέσβευε, προσέβλεπε σέ κάποια
ἀνώτερη καί βελτιωμένη – κατά τήν κρίση του – ἀνθρώπι-
vn ὕπαρξη.
Στό μέτωπο αὐτό τῆς αἰσιοδοξίας ἦλθε νά ἀντιδράσει
ἀπό τούς πρώτους μετά ἀπό τόν μεγάλο πόλεμο τοῦ 1914
– 8 ὁ Oswald Spengler μέ τό βιβλίο του «Τό βασίλεμα τοῦ
δυτικοῦ κόσμου» καί νά θέσει σέ ἀμφιβολία τό κλῖμα
αὐτό τῆς εὐφορίας σπέρνοντας τό αἴσθημα τῆς ἀνησυχίας
γιά τό μέλλον τῆς δύσεως. Πολλούς βέβαια ἐπηρέασε καί
ἀρκετοί τόν ἐμιμήθηκαν στό νά διατυπώσουν παρόμοιες
ἀπόψεις.
Τήν ἐποχή ὅμως ἐχείνη, λίγα χρόνια μετά τήν μπολσε-
βικική ἐπανάσταση γιά ἕνα σημαντικό μέρος διανοουμέ-
νων και πολύ περισσότερο ἁπλῶν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι
προσέβλεπαν μέ ἐμπιστοσύνη στίς μαρξιστικές ἐπαγγε-
λίες, τό μεγάλο ἱστορικό πείραμα πού ἐτίθετο σέ ἐφαρμο-
γή στήν ἀχανῆ Σοβιετική Ἕνωση τούς ἔδινε τήν ἐλπίδα, ἣ
ὁποία πολλές φορές ἐβασίζετο σέ ἕνα ἐρζάτς θρησκευ-
τικῆς προσδοκίας, γιά τήν ἀνεπιφύλαχτη ἐπιτυχία του,
ἐνῶ παράλληλα ἡ καλλιέργεια ἑνός ἀφελοῦς φιλειρηνικοῦ
πνεύματος ἀποκοίμιζε τόν Εὐρωπαῖο τοῦ μεσοπολέμου
γιά μιά ἀδιατάρακτη περίοδο εὐημερίας, πού τήν ἐστήρι-
ζε στήν σταθερή βιομηχανική ἀνάπτυξη.
Καί ἦλθε ἡ μεγάλη δοκιμασία τοῦ δευτέρου παγκοσμί-
οὐ πολέμου γιά νά συγκλονίσει τούς ἀθρώπους καί νά
δείξει πόσο εὔθραυστη ἦταν ἣ κατάσταση τῆς εὐμάρειας
καί πόσο ἀβάσιμη ἣ ἄνευ ὁρισμένων προὐποθέσεων
αἰσιοδοξία. Δέν μπορεῖ κανείς νά ἀρνηθεῖ ὅτι τά δύσκολα.
αὐτά χρόνια ἔφεραν πολλούς σέ ἐπίγνωση καί τούς ὁδή-
γῆσαν σέ μιά λυτρωτική πορεία, χωρίς ὅμως αὐτό νά γίνει
εὐκαιρία εὐρύτερης καί μονιμώτερης ἀφυπνίσεως τῶν
μαζῶν.
Μετά τόν β’ παγκόσμιο πόλεμο τό αἴσθημα τῆς ἀστο-
χίας τοῦ πολιτισμοῦ ἀντισταθμίζεται ἀπό τήν ἀνακούφιση
γιά τήν λήξη τῆς μεγάλης περιπέτειας καί ὑπερφαλαγγίζε-
ται γιά τόν πολύ κόσμο ἀπό τήν ἐλπίδα γιά μιά σύντομη
ἀνόρθωση τῶν ἐρειπίων.
Τότε, μέσα στά χρόνια αὐτά, γεννιέται καί ἣ φιλοσοφία
τοῦ ναυαγίου – ὅπως χαραχτηρίστηκε – ὁ ἄθεος ὑπαρξι-
σμός τοῦ J.P. Sartre, ἣ ὁποία βρίσκει κάποια ἀπήχηση
στούς κύκλους τῶν μορφωμένων νέων. Τό χαραχτηριστικό
της εἶναι ὅτι ἐνῶ βρίσκεται στήν ἴδια ἀντιμεταφυσική –
ἀθεϊστική γραμμή μέ τόν θετικισμό, ἐκφράζεται ὅμως μέ
ρεαλισμό γιά τήν ἔλλειψη νοήματος στή ζωή καί τήν ἀνα-
ποτελεσματικότητα καί τό κενό τῆς ἐλευθερίας.
Ὁ θετικισμός σέ μιά νέα του ἐμφάνιση τήν γλωσσοανα-
λυτική φιλοσοφία, φράζει καί αὐτός τίς διεξόδους πρός
τόν ὑπερβατικό κόσμο.
Ἔτσι σέ γενικές γραμμές ἣ φιλοσοφία μή ἔχοντας τίπο-
τε τό θετικό νά προσφέρει στόν ἄνθρωπο τοῦ β’ ἡμίσεος
τοῦ αἰώνα μας τόν παραδίδει στούς σχεδιασμούς τῶν κοι-
νωνικῶν συστημάτων καί στήν ἐπιδίωξη ἱκανοποιήσεων
τῶν διαρκῶς ἀναπτυσσομένων ὑλικῶν ἀναγκῶν.
H τεχνολογία μέ νέα ὁρμή ἀποδύεται σέ ἔντονη προ-
σπάθεια γιά τήν αὔξηση τῆς παραγωγῆς καί γιά νέες ἐπι-
νοήσεις.
‘Ο ἐθισμός τοῦ κοινοῦ σέ ὑψηλούς καταναλωτικούς
ρυθμούς σέ συνδυασμό μέ τήν διάθεση τῶν ἀνθρώπων νά
καλύψουν τό κενό στή ζωή τους καί νά βροῦν ἕνα προσω-
ρινό νόημα σέ αὐτήν μέ τήν ἀπόλαυση τῶν ἀγαθῶν, ἔχει
σάν συνέπεια τήν ἀνάπτυξη μιᾶς ἄνευ προηγουμένου πα-
ραγωγικῆς δραστηριότητας καί τήν δημιουργία τοῦ κλίμα-
τος πού τό ὀνομάζουμε πρακτικό ὑλισμό, ὁ ὁποῖος πολύ
μικρή σχέση ἔχει μέ τόν θεωρητικό ὑλισμό, αὐτόν πού με-
σουράνησε στά τέλη τοῦ περασμένου αἰώνα. Γι᾿ αὐτό καί
λίγη ἐπίδραση εἶχε στίς μᾶζες ἣ ἀποστασιοποίηση τῆς ἐπι-
στήμης ἀπό τό φιλοσοφικό ὑλιομό.
Γ.
Τό γεγονός αὐτό ἔχει μία ἰδιαίτερη σημασία γιατί ἐκτός
ἀπό τίς χαθαρά πνευματικές συνέπειες στή συγκρότηση
τοῦ συγχρόνου ἀνθρώπου, ἔχει, μέ τούς ὑψηλούς ρυθμούς
αὐξήσεως τῆς καταναλώσεως, σοβαρότατες ἐξωτεριχές
ἐπιπτώσεις στήν ἰσορροπία τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος
καί στήν ἐξάντληση τῶν φυσικῶν πόρων. Ἔτσι λοιπόν
διαμορφώνεται μία ἀπρόβλεπτη κατάσταση μέ τή γένεση
νέων προβλημάτων, πού δημιουργοῦν ἔντονα αἰσθήματα
ἀνησυχίας.
Ἀρκοῦν λοιπόν λίγες δεκαετίες στήν μακραίωνη ἱστορι-
κή πορεία τοῦ ἀνθρώπου, γιά νά μετατρέψουν τήν γεμάτη
ἔπαρση ἐπαγγελία τοῦ μαρξισμοῦ, ὅτι στίς ἡμέρες μας τό
ἀνθρώπινο γένος εἰσέρχεται ἀπό τήν προϊστορία, σέ ἕνα ἀναπάντεχο χαί ἀντιδιαμετρικό μέ τά προηγούμενα ἐρω-
τηματικό: ἄν, δηλ. ἣ ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου πλησιάζει στά
ὅριά της.
Μέχρι τούς καιρούς μας ἣ πρόβλεψη γιά τά ἔσχατα
ὅρια ἀνῆχε στήν σφαῖρα τῶν ἐμπνευσμένων θρησκευτικῶν
προσωπικοτήτων. πού χαραχτηρίζονταν προφῆτες.
Ἀπό τίς ἡμέρες μας ὅμως γίνεται ἄμεσο ἀντικείμενο
προβληματισμοῦ τῶν διανοουμένων ἐκείνης τῆς κατηγο-
ρίας πού ἐντελῶς πρόσφατα εἶχαν καυχηθεῖ γιά τήν πλήρη
ἀνάληψη τῶν ἱστορικῶν πρωτοβουλιῶν ἀπό τόν ἄνθρωπο
καί μόνον ἀπό αὐτόν καί εἶχαν κηρύξει τόν θάνατο τοῦ
Θεοῦ.
Καί οἱ κίνδυνοι αὐτοί δέν εἶναι ὑποθετικές ἀόριστες
προβλέψεις: εἶναι πραγματικότητες συγκλονιστικές πού
ἀπασχολοῦν ἀφ᾽ ἑνός μέν τούς εἰδικούς, ἐπηρεάζουν δέ
καί προβληματίζουν πολυάριθμες ἀνθρώπινες κοινωνίες
καί γιατί ὄχι καί ὁλόκληρη τήν ἀνθρωπότητα πολλές φο-
ρές. Ἢ ὑπόθεση Τσερνόμπιλ πρό διετίας, 7 μόλυνση ση-
μαντικῶν ποταμίων ἀρτηριῶν πού διέρχονται ἀπό ὀνομα-
στές μεγαλουπόλες καί προκαλοῦν ἔτσι διακρατικές προ-
στριβές, ἤ δυσμενή ἐπίδραση τῆς ὄξινης βροχῆς στή χλωρί-
δα ἐκτεταμένων περιοχῶν, ἣ ὀπή στό στρῶμα τοῦ ὄζοντος
– γιά νά ἀφήσουμε κατά μέρος τήν ἀπειλή τοῦ πυρηνικοῦ
πολέμου καί τήν διάδοση καινοφανῶν ἀσθενειῶν – εἶναι
ἀπόρροια κυρίως τῆς γιγαντιαίας ἀναπτύξεως τῆς κατα-
ναλώσεως ἰδίως τοῦ ἐνεργειακοῦ κλάδου, πού ἀκολουθώ-
ντας τόν ἐκθετικό νόμο, δημιουργεῖ τέτοιες ἀνισορροπίες
καί ἀπειλές γιά τό φυσικό περιβάλλον πού τό μετατρέπει
σέ ἀφιλόξενο γιά τό ἀνθρώπινο γένος.
‘Ο κατά κάποιον τρόπον αἰφνιδιασμός μέ τήν ἐμφάνιση
τῶν ἐπιτακτικῶν αὐτῶν προβλημάτων ἐκλόνισε τό αἴσθημα
τῆς εὐφορίας πού κατεῖχε προηγουμένως τόν ἄνθρωπο
καί τό ἀντικατέστησε μέ τήν ἀνησυχία,, γιατί ἐπί τό
πλεῖστον αὐτά ἦσαν ἐγγενῆ καί ἀπότοχα τοῦ συστήματος
πού ἐλειτούργησε. Καί τίθεται ἐπιτακτικό τό ἐρώτημα, ἄν
εἶναι ἐφιχκτή ἣ ἀποκατάσταση τῆς οἰκολογικῆς ἰσορρο-
πίας.
Οἱ εἰδικοί προβλέπουν ὅτι ἣ ἀποκατάσταση αὐτή τῶν
καταστροφῶν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος θά εἶναι δαπα-
νηρή καί ἐνδεχομένως νά ἀλλάξει τά διεθνῆ οἰκονομικά
προγράμματα. Οἱ φτωχές χῶρες δέν θά ἀποφύγουν τόν
πειρασμό νά ἀκολουθήσουν τά προγράμματα ἀναπτύξεως
τῶν πλουσιωτέρων καί οἱ ἀνεπτυγμένες θά προσπαθήσουν
νά διατηρήσουν τούς ἀναπτυξιακούς των ρυθμούς. Ἄν οἱ
ἀρμόδιοι δέν ἐπεξεργασθοῦν ἕνα ὑπεύθυνο σύστημα σέ
διεθνές ἐπίπεδο οἱ ἀντιπαραθέσεις θά εἶναι στό μέλλον ἐξ
ἴσου ἐκρηκτικές μέ τίς παληές ἐδαφικές διεκδικήσεις.
Μιά δυτικογερμανίδα πού ἔγραψε ἕνα βιβλίο μέ τίς νε-
ανικές της ἀναμνήσεις ἀπό τήν προπολεμική Γερμανία καί
τήν ἀποδοχή ἥ ἀνοχή τοῦ ναζισμοῦ προσπάθησε νά ἐξηγή-
σει στούς νεωτέρους τό φαινόμενο αὐτό, ὑποστηρίζοντας
πώς, ὅταν ἔγινε ἀντιληπτό τό κακό, ἦταν πλέον ἀργά.
«Ἧταν ἡ ἐποχή», ἔγραφε, «καί ἡ στάση τῆς κοινωνίας γύ-
ρω μας πού μᾶς παρέσυρε». Σήμερα μποροῦμε νά κοιτά-
ξουμε πίσω. Σκεφθεῖτε πῶς θά μᾶς θεωροῦν οἱ ἄνθρωποι
σέ πενῆντα χρόνια, ὅταν θά ἀναρωτιῶνται πῶς ἀνεχτήκα-
με τήν καταστροφή τοῦ πλανήτη μας μέ τό νά συνεχίζου-
με ἁπλῶς τή ζωή μας. Τά κίνητρα σήμερα εἶναι διαφορε-
τικά. Ἀλλά τά ἀποτελέσματα μπορεῖ νά εἶναι ἐξ ἴσου φρι-
κτά.
Δ.
Ἐξ ἄλλου οἱ μεταβολές, πού ἐπέφεραν στή ζωή τῶν
ἀνθρώπων τά πολτιχο – κοινωνικά συστήματα πού ἐπε-
κράτησαν καί διαμόρφωσαν τήν σημερινή παγκόσμια
πραγματικότητα ἐπεβλήθησαν – ἀφοῦ βέβαια ξεπέρασαν
τίς ἀναπόφευκτες ἀντιδράσεις πού προκαλοῦν αὐτοῦ τοῦ
εἴδους οἱ ἐξελίξεις – χωρίς νά μποροῦν νά ἰσχυρισθοῦν ὅτι
δέν εἶχαν τήν ἄνεση νά ἐφαρμόσουν ὅ τι προέβλεπε ἡ ἰδε-
ολογία των – ὅπως τουλάχιστον αὐτοί τήν ἑρμήνευαν.
Ποιός στάθηκε – ἐάν ἦταν δυνατόν – ἐμπόδιο στήν ἐφαρ-
μογή τῶν μαρξιστικῶν ἰδεῶν στίς χῶρες τοῦ ὑπαρχτοῦ
σοσιαλισμοῦ γιά νά ὑπάρχει τέτοια ἀμφισβήτηση ἀπό τήν
ἐπίσημη ἡγεσία των γιά τό ἀποτέλεσμα καί νά δημιουρ-
γεῖται ἔντονη ἣ ἀνάγκη τῆς ἀνασυγχροτήσεως, τῆς περί-
φημὴς πιά περεστρόϊκα ; Ποιός ἐπεχείρησε νά ἀνακόψει
τήν τεχνολογική πρόοδο καί νά μειώσει τούς ρυθμούς κα-
ταναλώσεως στίς δυτικές κοινωνίες ;
Χωρίς λοιπόν σοβαρά ἐμπόδια οἱ προφητεῖες τῶν νέων
καιρῶν ἄρχισαν νά ἐχπληρώνονται. γιά νά φθάσουμε ὅμως
σύντομα σέ μία κατάσταση ἀμηχανίας καί ἔντονης ἀμφι-
σβητήσεως γιά τό μέλλον, ἀπό ἀδυναμίες πού προέκυψαν
ἀπό αὐτή καθ᾽ ἑαυτή τήν ἐφαρμογή των, ὅπως ἀφέθησαν
νά ἐξελχθοῦν τά πράγματα. παραγνωρίζοντας τήν ἀνάγχη
τῆς πνευματικῆς των θεμελιώσεως.
Ο ἄνθρωπος διαπαιδαγωγήθηκε ἔτσι ὥστε νά θεωρεῖ
πλέον ὡς μοναδικό σκοπό τῆς ζωῆς του τήν ἱκανοποίηση
τῶν καταναλωτικῶν του ἀναγκῶν καί παρέβλεψε νά δια-
πιστώσει ἄν στήν διαδικασία αὐτή ἀπεμπολοῦσε τίς
ἀνθρωπιστικές του ἀξίες. Ἄλλωστε στό παιχνίδι τοῦ κα-
ταναλωτισμοῦ τόν ἔβαλαν χωρίς πολύ – πολύ νά τόν ρω-
τήσουν. Τό ἴδιο τό σύστημα ἀπαιτοῦσε γιά τήν ἐπιβίωσή
του τήν ἐπιταχυνόμενη κλιμάκωση στήν κατανάλωση
ἀγαθῶν.
Ε.
Ὅλα αὐτά συνθέτουν ἕνα πλέγμα ἀποτυχίας, πού δια-
πιστώνεται κυρίως μέ διάφορες ἐκδηλώσεις ἀντιδράσεως
τίς ὁποῖες γεννᾶ ἣ ἔμφυτη τάση τοῦ ἀνθρώπου νά ὑπερβεῖ
τίς δυσμενεῖς ἐξελίξεις καί τίς συνέπειές .
Τά οἰκολογικά κινήματα, ὁ νεοφιλελευθερισμός, ἣ
περεστρόϊκα εἶναι μορφές προσπαθειῶν γιά τήν ἐξου-
δετέρωση τῶν παρενεργειῶν καί τήν ἀνάσχεση τῆς ἐνδε-
χόμενης πτώσεως τῶν συστημάτων. Προσπαθοῦν δηλ. νά
διατηρήσουν τό ἀρχικό χλῖμα τῆς αἰσιοδοξίας μέσα στό
πλαίσιο ὅμως πού προβλέπουν οἱ παληές συνταγές. Ὁ
νεοφιλελευθερισμός ἐλπίζει ὅτι μέ τήν μείωση τοῦ κρατικοῦ
παρεμβατισμοῦ (ἀποτόκου σοσιαλιστικῶν ἐπιδράσεων)
θά ἐνεργοποιηθεῖ ἣ ἰδιωτική πρωτοβουλία γιά νά ἐπανα-
φέρει τήν οἰκονομία σέ ὑψηλότερους ρυθμούς ἀναπτύ-
ξεως. Εἶναι ἴσως μία μεσοπρόθεσμη λύση χωρίς νά δίνει
ἀπάντηση σέ ὅλα τά μεγάλα προβλήματα, πού συσσω-
ρεύονται ἀπό τήν ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων, παραβλέποντας
καί τίς ἀπαισιόδοξες προοπτικές γιά τό ἀπώτερο μέλλον.
Τά οἰκολογικά κινήματα εἶναι κινήματα εἰδικῆς
διαμαρτυρίας, χωρίς νά βοηθοῦν τόν ἄνθρωπο σέ
βαθύτερες ἀνακατατάξεις πού νά τοῦ δίνουν τήν
δυνατότητα ὑπερβάσεως τῆς καταναλωτικῆς μονομέρειας,
πού εἶναι καί ἣ βασική αἰτία τῆς οἰκολογικῆς καταστροφῆς.
Θεωρῶ σκόπιμο νά προσέξουμε περισσότερο τό φαι-
νόμενο τῆς περεστρόϊκα γιατί εἶναι ἴσως ἣ πιό πρόσφατη
καί μᾶλλον ἣ πιό ἀπρόσιτη ἀντίδραση.Πολλά λέγονται
καί γράφονται γύρω ἀπό τίς ἐσωτερικές ἐξελίξεις στό
ἀχανές Σοβιετικό κράτος. Ἄλλοι ἐκφράζονται μέ ἐνθου-
σιασμό καί αἰσιοδοξία, ἄλλοι μέ ἐπιφυλάξεις, ἄλλοι μέ
ἐνδοιασμούς ὡς πρός τό ἀποτέλεσμα λόγω τῶν ἐσωτε-
ρικῶν ἀντιδράσεων, ἄλλοι μέ τήν ἀμφιβολία, λέγοντας, ὅτι
πρόκειται γιά προπαγανδιστικό ἑλιγμό. Δέν ἔχουμε ἐδῶ
λόγο νά διακινδυνεύσουμε καμμιά πρόβλεψη’ ἣ ἐξέλιξη
τῶν πραγμάτων θά δείξει τά ἀποτελέσματα. Ἐκεῖνο πού
μποροῦμε νά κάνουμε, καί ἀξίζει τόν κόπο, εἶναι νά
σχολιάσουμε τό περιεχόμενο τοῦ βιβλίου, πού πρό ἔτους
περίπου ἔγραφε ὁ ἴδιος ὁ ἐκφραστής τῆς περεστρόϊκα ὁ
Μιχαήλ Γχορμπατσώφ.
Γνώρισμα τοῦ βιβλίου αὐτοῦ εἶναι ὁ πρακτικός του
χαρακτήρας καί ἡ ἀπουσία τῆς ἰδεολογίας. Τό διακρίνει
σέ πολλά σημεῖα ἕνας τόνος ἀπολογητικός γιά τήν ἐσω-
τερική κατάσταση, μιά προσπάθεια γιά νά πείσει γιά τήν
εἰλικρίνεια τῶν προθέσεών του, ἕνας ρεαλισμός στήν
καταγραφή καί παρουσίαση τῶν ἐσωτερικῶν καί διεθνῶν
θεμάτων χαί τό κυριώτερο ἣ παντελής ἔλλειψη ἀναφορᾶς
στήν μαρξιστική θεωρία. Καί ἄν ὑποθέσουμε ὅτι τό βιβλίο
εἶναι προπαγανδιστικό, μήπως ἣ ἀποφυγή χρησιμοποιή-
σεως τῆς θεωρίας σημαίνει τήν χρεωκοπία τῆς ἰδεολογίας
καί τήν ἀντικατάσταση τοῦ παλαιοῦ ὑπεροπτικοῦ
προφητικοῦ τόνου μέ τό πρακτικό ρεαλιστιχό πνεῦμα;
Μπορεῖ νά προβληθεῖ ἡ ἔνσταση ὅτι ὁ M. Γχορμπατσώφ
εἶναι ἕνας πολιτικός ἡγέτης καί δέν εἶναι ὁ θεωρητικός
τοῦ κόμματος. Μή ξεχνοῦμε ὅμως ὅτι οἱ φημισμένοι προ-
κάτοχοί του ὁ Λένιν καί ὁ Στάλιν στή θεωρία αὐτή
στηρίχθηκαν καί ἔγραφαν εἰδικά βιβλία θεωρητικά ὑπο-
μνηματίζοντας καί ἑρμηνεύοντας τίς θεμελιακές γιά
αὐτούς ἀρχές τῶν Μάρξ καί Ἔνγχελς. Στήν προκειμένη
περίπτωση ἔχω τήν ἐντύπωση ὅτι ἐδῶ πρόκειται γιά μία
σημαντική ἰδεολογική στροφή, τήν ὁποία μαρτυροῦν καί
τά ἑπόμενα συγκεκριμένα ἀποσπάσματα τοῦ κειμένου.
Στήν παλαιά ἀδιαλλαξία καί τό δογματικό ὕφος, τό
ὁποῖο συναντοῦσε χανείς στά χείμενα τῶν αὐθεντικῶν
ἑρμηνευτῶν τῆς κομμουνιστικῆς ἰδεολογίας, ὁ Μιχ.
Γκορμπατσώφ εἰσάγει ἕνα νέο τρόπο ἀντιμετωπίσεως τῆς
σημερινῆς πραγματιχότητας διατυπώνοντας τήν γνώμη
ὅτι: «Γιά πρώτη φορά στήν ἱστορία ἔχει γίνει ζωτική
ἀναγκαιότητα νά θεμελιωθεῖ ἡ διεθνής πολιτική στίς
ἠθικές ἀρχές πού εἶναι κοινές γιά ὅλη τήν ἀνθρωπότητα»
(σελ. 248 ἕλλην. ἐκδόσεως). Καί στήν συνέχεια στήν σελ.
278 συμπληρώνει: «Ἡ νέα πολιτική σκέψη μπορεῖ νά
ἐμποτισθεῖ μέ τήν πεῖρα ὅλων τῶν λαῶν καί νά ἐξασφαλίσει
τov ἀμοιβαῖο ἐμπλουτισμό καί τήν ἐπιρροή ποικίλων
πολιτιστικῶν παραδόσεων».
Ἡ ἄποψη αὐτή βέβαια εἶναι σημαντικά διάφορος ἀπό
ἐκείνη πού προεβάλλετο στό παρελθόν ἀπό τούς θεωρητι-
κούς τοῦ μαρξισμοῦ, ὅτι δηλαδή σέ διάφορες ἀντιλήψεις
καί φιλοσοφικές, θρησκευτικές, πολιτικές καί ἠθικές ἀρχές
καθρεπτίζουν τήν οἰκονομική ζωή μιᾶς δεδομένης κοινω-
νίας καί ἀποτελοῦν τό ἐποικοδόμημα πάνω στό οἰκονομι-
κό βάθρο μέ συνέπεια ἣ κατάλυση τῆς ἄρχουσας τάξεως
χκαί ἣ ἄνοδος τοῦ προλεταριάτου νά συνεπάγεται χκαί τήν
ἐκκαθάριση τοῦ παλαιοῦ ἐποικοδομήματος καί τήν ἀνά-
πτυξη ἑνός νέου συστήματος ἰδεῶν, προσαρμοσμένων στό
νέο κοινωνικο – πολιτικό καθεστώς. Μέ τήν ἀναθεωρημέ-
νὴ ἀπό τήν σημερινή σοβιετική ἡγεσία αὐτή στάση ἀναζη-
τεῖται μία κοινή ἠθική βάση γιά τήν προσέγγιση τῶν δύο
κόσμων καί γίνονται δεχτές ἐπιδράσεις ἀπό τόν ἀντίθετο
κόσμο, πού παλαιότερα ἐθεωρεῖτο καταδικασμένος σέ
αὐτοκαταστροφή.
ΣΤ,
Ὕστερα ἀπό αὐτές τίς διαπιστώσεις, πού ἀπό πολλές
πλευρές συγκλίνουν στήν ἀποδοχή τῆς ἀποτυχίας στίς ἐπι-
διώξεις τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν, θά ἦταν δύσκολο νά
ἀρνηθεῖ κανείς τήν ἰδιοτυπία, πού χαραχτηρίζει τήν
ἀνθρώπινη ἱστορία στούς καιρούς μας. Καί ἕνα ἀπό τά
γνωρίσματα αὐτά εἶναι ἣ ἀμηχανία μπροστά στό μέγεθος
λαί στήν πρωτοτυπία τῶν προβλημάτων, πού συσσωρεύο-
νται καί ἀπαιτοῦν ἐπιτακτικά λύσεις.
Συνέπεια αὐτῆς τῆς ἀμηχανίας εἶναι καί ἣ στειρότητα
τῆς ἐποχῆς στή γένεση νέων ἰδεολογιῶν πού θά ὑπέσχοντο
καί ἐπεδίωκαν τήν ἀντιμετώπιση αὐτῶν τῶν ἀπροβλέπτων
δυσχερειῶν καί τήν δημιουργία νέων συνθηκῶν πού νά
ἐξασφαλίζουν τήν ἐπιβίωση τοῦ ἀνθρώπου σάν βιολογικῆς
ὑπάρξεως καί τήν διατήρηση τοῦ ἀνθρώπινου στοιχείου
στίς μελλοντικές κοινωνίες. Ἔτσι λοιπόν τέτοια κινήματα
μέ εὐρεία κοινωνική ἀπήχηση, πλήν ἐκείνων τῆς διαμαρτυ-
ρίας καί τῶν ἀναθεωρητικῶν τάσεων καί ἀναχατατάξεων
μέσα στίς ὑπάρχουσες κοινωνικο – πολιτικές συνθῆκες δέν
ἀναφαίνονται. Στήν σημερινή ἀβεβαιότητα ἀναζητεῖται ἣ
διέξοδος, γιά νά ζήσει ὁ κόσμος. Ἀλλά ὀποιαδήποτε ἐλπί-
δα γιά ἐπίλυση τῶν μεγάλων προβλημάτων ἄν δέν ἔχει
κάποια συγκεκριμένη βάση ἐκφυλίζεται σέ μία ἀόριστη
εὐχή χωρίς ἀντίκρυσμα.
Καί στή σημερινή πραγματικότητα ποιά μπορεῖ νά
εἶναι ἣ βάση γιά τήν ἀναζητούμενη ἐλπίδα ;
Μά τί ἄλλο ἀπό τή συναίσθηση τῆς ἀποτυχίας; Μόνο
ἀπό τήν συνειδητοποίηση τῆς ἀποτυχίας μπορεῖ νά προ-
κύψει ἡ μετάνοια. Γιατί περί αὐτοῦ πρόχειται. Οἱ ἰδεολο-
γίες πού ἀναφέραμε στήν ἀρχή σάν τόν κινητήρα τῶν δύο
ἱστορικῶν κοινωνικῶν ἐπαναστάσεων στά τελευταῖα δια-
κόσια χρόνια φρόντισαν μέ ἐπιμονή γιά τήν ἀποχριστια-
νοποίηση τῶν μαζῶν. Καί τώρα, ἀφοῦ κυβέρνησαν ἔθνη
καί συνειδήσεις, ἦλθε ἣ ὥρα νά καταθέσουν τόν ἀπολογι-
σμό τους. Καί τό ἐπιεικέστερο πού μπορεῖ νά πεῖ κανείς
γιά τόν ἀπολογισμό αὐτόν εἶναι ὅτι ὑπολείπεται πολύ τοῦ
ἀρχικοῦ προϋπολογισμοῦ καί τῶν μεγαλόστομων ὑποσχέ-
σεων. Ἢ ἀναζήτηση π.χ. ἀπό τόν Μιχ. Γκορμπατσώφ μιᾶς
κοινά ἀποδεχτῆς ἠθικῆς γιά βάση συνεννοήσεως τοῦ δια-
σπασμένου κόσμου, παρασιωπώντας παλαιότερες διακη-
ρύξεις τῆς κοσμοθεωρίας του, ὑποδηλώνει τήν ἀνεπάρκεια
τῶν συγκεκριμένων ἰδεολογιῶν πού ἐπικρατοῦν σήμερα.
Ἀλλά μιά τέτοια ἠθική γιά νά ἔχει πανανθρώπινο κῦρος
καί νά ἀνταποκρίνεται στίς προσδοκίες γιά νέο ἐλπιδοφό-
ρο μέλλον, πρέπει νά στηρίζεται στό αἰώνιο. Καί δέν ξέ-
ρουμε ἄν αὐτό τό ἔχει συνειδητοποιήσει ὁ σημερινός ἡγέ-
της τοῦ Κρεμλίνου.
Βέβαια ἡ ἐποχή μας πάσχει ἀπό τό σύνδρομο τοῦ και-
νοφανοῦς, τοῦ μοντέρνου καί ἐν προκειμένῳ ἣ ἐπίκληση
τοῦ αἰωνίου δέν φαίνεται ἐκ πρώτης ὄψεως ἐλκυστική.
Ἀλλά πῶς νά τό κάνουμε, αὐτή ἣ συνεχής ἐπιδίωξη τοῦ
καινοφανοῦς καί ἣ παραμέληση ἤ ἣ ἀπόρριφη τοῦ αἰωνίου
μᾶς ὁδήγησαν στήν ἀποτυχία. Καί ἣ ἐπανάληφη ἀνεπι-
τυχῶν πειραμάτων πρέπει νά ἔχει κάποιον ἀριθμητικό πε-
ριορισμό καί ὅταν μάλιστα τά ἀποτελέσματα τῆς ἀποτυ-
χίας ἔχουν ὁριακές ἐπιπτώσεις.
Ἀλλά γιά νά δοῦμε τί προσφέρει τό αἰώνιο; Μά ἄν μή
τί ἄλλο – θά μᾶς ἔλεγε ὁ Ἀλέξ. Τσιριντάνης – …τήν παρα-
βολή τοῦ ἀσώτου. Καί στήν προκειμένη περίπτωση ἄσω-
τος εἶναι μιά ὁλόκληρη γενεά, ἕνας φθίνων πολιτισμός.
Καί στήν συνέχεια τίθεται τό ἐρώτημα: ποιό εἶναι τό κοι-
νό σημεῖο τοῦ ἀσώτου τῆς παραβολῆς μέ τήν σημερινή
πραγματιχότητα;
Χωρίς ἄλλο εἶναι τό αἴσθημα τῆς ἀποτυχίας. Ὁ ἄσω-
τος, ὅπως τόν περιγράφει ὁ Κύριος στήν θαυμάσια αὐτή
παραβολή, δέν παρακινήθηχε στήν ἀπόφαση τῆς ἐπι-
στροφῆς ἀπό τίς συμβουλές κάποιου νουνεχοῦς ἀνθρώπου
ἥ ἀπό τήν εὐεργετική ἐπίδραση κάποιου ψυχωφελοῦς
ἀναγνώσματος, ἀλλά, ἀπό τήν συνειδητοποίηση τῆς κατα-
στάσεώς του. Ἡ γεύση τῶν κερατίων τῶν χοίρων ἦταν καί
ἡ ἀφύπνιση τῆς συνειδήσεώς του γιά τήν μετάνοια. Καί ἄς
μή μᾶς ἐνοχλεῖ ἣ θρησκευτική χροιά τοῦ ὅρου μετάνοια.
Γιατί ἄν ὑπάρχει ἐλπίδα γιά διέξοδο θεμελιώνεται στήν
ἀλλαγή στάσεως ζωῆς στόν σύγχρονο ἄνθρωπο. Καί αὐτό
σημαίνει ἀλλαγή νοοτροπίας, κριτηρίων, ἀξιῶν. Ὁ ἱερός
Αὐγουστῖνος λέει ὅτι: «ὑπάρχουν δύο πολιτεῖες” ἣ μία τοῦ
Χριστοῦ, ἣ ἄλλη τοῦ διαβόλου, ἣ μία τοῦ ἀγαθοῦ, ἣ ἄλλη
τοῦ πονηροῦ. Ἢ κοσμική πολιτεία (civitas terrera), διακρί-
νεται γιά τήν ἀγάπη τοῦ ἐγώ μέχρι περιφρονήσεως τοῦ
Θεοῦ- ἣ πολιτεία τῶν οὐρανῶν (civitas Coelestis), διακρί-
νεται γιά τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ μέχρι περιφρονήσεως τοῦ
ἐγώ. Ἡ μία εχει τήν ὑπερηφάνεια μέσα τῆς’ ἄλλης ἡ
ὑπερηφάνεια εἶναι ἣ καύχηση ἐν Κυρίῳ (Ἱεροῦ Αὐγουστί-
vou – De civitale Dei XIV 8). Αὐτοῦ τοῦ εἴδους τήν μετα-
πολίτευση ἀπαιτοῦν οἱ καιροί γιά νά ζήσει ὁ κόσμος.
Καί στήν πολιτεία τοῦ πονηροῦ, ἡ ἀποστάτης ἀπό τόν
Θεόν ἄνθρωπος μέ τήν ὑπεροψία τῆς αὐτόνομης δυνάμεώς
του καταφεύγει στήν λεηλασία τῆς φύσεως καταστρέφο-
ντας τήν παραδείσια κατοικία πού τοῦ ἐμπιστεύτηκε ὁ
Θεός – Πατέρας γιά νά κορέσει τόν πνευματιχό του λιμό.
Ἀρά γε θά μπορέσει κάτω ἀπό τήν πικρή γεύση τῆς ἀπο-
τυχίας νά διαχρίνει αὐτή τήν ἀλήθεια γιά νά βρεῖ τόν δρό-
μο τῆς ἐπιστροφῆς; Θά μπορέσει νά ἀπαλλαγεῖ ἀπό τήν
ἐγωϊστική νοοτροπία εἴτε σάν ἄτομο ἤ σάν σύνολο καί ν
πάψει νά βλέπει σάν κέντρο τοῦ κόσμου τόν ἑαυτό του
καί νά ἀσχοληθεῖ μέ τά μεγάλα προβλήματα τῶν καιρῶν
μας, αὐτά πού προκαλοῦν ἔντονη τήν ἀνησυχία γιά τό
μέλλον καί τίς ἄμεσες γενεές πού ἔρχονται καί γιά τά
ὁποῖα τό παρελθόν δέν μπορεῖ νά ἀποτελέσει παράδειγ-
μα;
Ὁ ἄσωτος – στό παράδειγμα τοῦ ὁποίου ἐπικαλεσθή-
καμε προηγουμένως – συνειδητοποιώντας τήν κατάστασή
του δέν περιῆλθε στήν ἀπελπισία, γιατί διέθετε μιά ἰσχυρή
ἐφεδρεία: τό πατρικό σπίτι. Οἱ σημερινές κοινωνίες ἀνη-
συχοῦν συνειδητοποιώντας τίς ἀστοχίες των. Διαθέτουν
ὅμως ἀνάλογη ἐφεδρεία γιά τήν ἀντιμετώπιση τῆς κατα-
στάσεως ὅπως ὁ ἄσωτος; Καί πιό συγχεκριμένα, εἶναι ἣ
Ἐκκλησία, ἣ κοινωνία τῶν πιστῶν, στίς παροῦσες συνθῆκες
τό ἀνοιχτόκαρδο σπίτι, πού περιμένει τό ἐξουθενωμένο
παιδί – καί στήν προκειμένη περίπτωση ἕναν κουρασμένο
καί δύοντα πολιτισμό – γιά νά τοῦ δώσει τήν ἐλπίδα, γιά
ἕνα νέο στάδιο ζωῆς;
Ἕνα μεγάλο ἐρωτηματιχό καί ἀκόμα ἕνα μεγαλύτερο
χρέος γιά ὅλους μας.
ΒΑΣΙΛ. K. ΣΤΑΘΑΚΗΣ
Αφήστε μια απάντηση